مدرسه علمیه طوبی بهبهان

شورای عالی حوزه علمیّه قم

مرکز مدیریّت حوزه های علمیّه خواهران

حوزه علمیّه طوبی

شهرستان بهبهان

مقاله

علم حضرت زینب (سلام الله علیها)

پژوهشگر

معاونت پژوهش (خدیجه طیبی)

پاییز 1391

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

علم حضرت زینب (سلام الله علیها)

مهم‌ترین امتیاز انسان نسبت ‏به سایر موجودات - حتّى ملائكه - دانش و بینش اوست . « وَ عَلَّمَ آدَمَ الاَسمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُم عَلَى المَلَائِكَهِ فَقَالَ اَنبِئُونِى بِاَسمَاءِ هَؤُلَاءِ اِن كُنتُم صَادِقِینَ . قَالُوا سُبحَانَكَ لَا عِلمَ لَنَا اِلَّا مَا عَلَّمتَنَا اِنَّكَ اَنتَ العَلِیمُ الحَكِیمُ‏» ؛ « سپس علم اسماء [علم اسرار آفرینش و نامگذارى موجودات] را همگى به آدم آموخت . بعد آنها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود : اگر راست مى‏گویید ، اسامى اینها را به من خبر دهید . عرض كردند : تو منزّهى . ما چیزى جز آنچه به ما تعلیم داده‏اى نمى‏دانیم ؛ تو دانا وحكیمى » . ¹

و برترین علم‏ها ، علمى است كه مستقیماً از ذات الهى به شخصى افاضه شود ، یعنى داراى علم « لدنّى ‏» باشد . خداوند متعال در مورد حضرت خضر (علیه‌السّلام) مى‏فرماید : « عَلَّمنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلماً » ؛ « علم فراوانى از نزد خود به او آموخته بودیم » . ²  

زینب (علیهاالسّلام) به شهادت امام سجّاد (علیه السّلام) داراى چنین علمى است ، آنجا كه به عمّه‏اش خطاب كرد و فرمود : « اَنتَ عَالِمَهٌ غَیرَ مُعَلَّمَه وَ فَهمه غَیرَ مفهمه ؛ تو بی آنکه آموزگاری داشته باشی ، عالم و دانشمند هستی » . ³

حضرت زینب کبری (سلام الله علیها) ، علم خود را از طریق غیب و الهام و از طریق جدّ بزرگوارش ، پدر ارجمند ، مادر گرامی و برادران عزیزش (علیهم‌السّلام) دارد ، که متّصل به وحی هستند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سوره بقره / 32 - 31                              

2. سوره کهف / 65                 

3. شیخ عباس قمی ، منتهی الآمال ، تهران ، العلمیه الاسلامیه ، چاپ قدیم ، 1331 . ج 1 ، ص 298

درباره‌ی مقام علمی آن حضرت گفته شده : « زینب (سلام الله علیها) در شهر علم پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) رشد یافته سپس در دامن دروازه‌ی علم آن حضرت - امیرالمؤمنین على (علیه‌السّلام) ـ بزرگ شده ، از سینه‌ی مادرش حضرت زهرا (سلام الله علیها) شیر مکیده و تغذیه کرده است و عمرى را با دو امام بزرگوار که نوه‏هاى رسول خدا هستند ، به سر برده و آنان شهد علم را به کام او ریخته و به او چشانیده‏اند . او گنجینه‌ی علوم آل محمّد (علیه‌السّلام) و نمونه‌ی فضایل آنان است » .¹

حضرت زینب (سلام الله علیها) از جمله راویان حدیث می‌باشند . ایشان از مادر ، پدر ، برادرانش ، امّ سلمه ، امّ هانى و دیگر زنان روایت مى‏کرد و از جمله کسانى که از او روایت کرده‏اند ، ابن عبّاس ، على بن الحسین (امام سجّاد) (علیه‌السّلام) ، عبداللّه بن جعفر ، فاطمه صغرى دختر امام حسین (علیه‌السّلام) و دیگران هستند . ²

شیخ طبرسى (رحمه الله علیه) می‌گوید : حضرت زینب (سلام الله علیها) روایات بسیارى را از قول مادرش حضرت زهرا (سلام الله علیها) روایت کرده است . ³

ابن عبّاس ، سخنان حضرت زهرا (سلام الله علیها) در مورد فدک را از حضرت زینب (سلام الله علیها) با این عبارت نقل می‌کند و می‎گوید : « بانوی خردمند ما زینب (سلام الله علیها)  گفت … » ⁴ و همین بس که در بنی‎هاشم به « عقیله » ؛ یعنی بانوی خردمند معروف بود .

از سخنان حضرت زینب (سلام الله علیها) در طول مسافرت کربلا ، کوفه و شام و خطبه‌ها و سخنرانی‎هایی که در فرصت‌های مختلف در برابر ستم­کاران و طاغوتیان آن زمان و مردم دیگر ایراد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. احمد ، رحمانی همدانی ، فاطمه زهرا (س) ، شادمانی دل پیامبر ؛ افتخارزاده ، سید حسن ، ص 866 ، دفتر تحقیقات و انتشارات بدر ، چاپ چهارم ، تهران : 1381 .

2. همان . ص 865

        3. فضل بن حسن ، طبرسی ، اعلام الوری باعلام الهدی ، ج 1 ، ص 397 – 396 ، چاپ اول ، آل البیت ، قم : 1417

فرمود ، به خوبی معلوم می‌شود که مراتب علم و دانش و کمال آن بانوی بزرگوار از راه تحصیل و تعلیم اکتسابی نبوده و بهره‌ای الهی و جنبه خارق‎العاده داشته است . شاهد این مطلب ، کلام امام سجّاد (علیه‌السّلام) است که پس از خطبه‌ی کوفه به او فرمود : « عمّه جان آرام باش و سکوت اختیار کن که تو بحمدالله دانشمندی بدون آموزگار ، و فهمیده‌ای بدون فهماننده هستى » . ¹  

از فاضل دربندى در ضمن بیان این فرمایش حضرت سجّاد (علیه‌السّلام) نقل شده که این سخن ، خود دلیل و حجّت بر آن است که زینب دختر حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام)          « محدّثه » بوده ؛ یعنى به او الهام مى‏شده و علم او از علوم لدنّى و آثار باطنى مى‏باشد . ²

یکی از القاب حضرت زینب (سلام الله علیها) عقیله‌العرب یا عقیله بنی هاشم است و بنا بر قول بعضی از ادبای عرب ، « ﺓ » عقیله‌العرب تای تأنیث است امّا اگر به شکل دقیق‌تر بررسی    شود ، تای مبالغه است نه تای تأنیث ؛ بنابراین عقیل یک فرد خردمند است و عقیله‌العرب بانویی است که منسوب به بنی هاشم و از طرفی بسیار خردمند است .

وی افزود : حضرت زینب (سلام الله علیها) در عین اینکه دارای ابعاد شخصیّتی متعدّد و والایی بودند ، از عقل و خردمندی بسیار بالایی نیز برخوردار بودند و به این خاطر است که ایشان را عقیله‌العرب می‌نامند .

پناهی آزاد ادامه داد : ماجرای نامگذاری حضرت زینب (سلام الله علیها) این طور بود که هنگامى که زینب (سلام الله علیها) متولّد شد ، مادرش حضرت زهرا (سلام الله علیها) او را نزد پدرش امیرالمؤمنین (علیه السّلام) آورد و گفتند : این نوزاد را نامگذارى کنید ، حضرت فرمود : من از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در این امر سبقت نمی‌گیرم ؛ در این ایّام پیامبر اکرم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. شیخ عباس قمی ، سفینه البحار ، ج 1 ، ص 558

2. محمدباقر ، مجلسی ، بحارالانوار ، ج 45 ، ص 164 ، نشر اسلامیه ، چاپ دوم ، تهران : 1395 ق

(صلّی الله علیه و آله و سلّم) به مسافرت رفته بودند ، امّا بعد از بازگشت ایشان ، امیرالمؤمنین (علیه السّلام) به پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) عرض کردند که نامی را برای این فرزند انتخاب کنید ، پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم)‌ فرمودند : من نیز در نامگذاری این نوزاد بر خداوند متعال سبقت نمی‌گیرم ، سپس جبرئیل (علیه السّلام) فرود آمده و سلام خداوند را به پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم)‌ ابلاغ کرد و گفت : نام این نوزاد را زینب بگذارید که خداوند متعال این نام را براى او برگزیده است.

عضو پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی گفت : مفهوم زینب (سلام الله علیها) در ترکیب زبان عربی مرکّب از دو اصطلاح است : « زین » و « أب » ؛ « زین » به معنای زینت و افتخار پدر است و حضرت زینب (سلام الله علیها) عملاً  نیز این گونه بودند و دارای ابعاد شخصیّتی مشابه پدر بزرگوارشان بودند . در منابع علمی مختلف اهل‌بیت (علیهم السّلام) این طور آمده است که پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم)‌ علاوه بر آن مرتبه‌ی وحیانی که با عالم جبروت و حضرت جبرئیل داشتند ، یک سری الهامات الهی نیز بر قلب ایشان افاضه می‌شد و ائمه (علیهم السّلام) نیز با اتّصال به همین منبع فیض الهی ، از اخبار کائنات مطّلع بودند.

وی بیان داشت : بنابراین حضور حضرت زینب (سلام الله علیها) در کنار پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم)‌ و امیرالمؤمنین (علیه السّلام) و حضرت زهرا (سلام الله علیها) و حسنین (علیهم السّلام) نشان‌دهنده‌ی اتّصال قطعی ایشان با منابع علوم الهی است و جای تعجّب است که گروهی مخالف دارا بودن علم لدنّی حضرت زینب (سلام الله علیها) هستند.

پناهی آزاد تأکید کرد :صلابت و قاطعیّت حضرت زینب (سلام الله علیها) در برابر دشمن یکی دیگر از ویژگی‌هایی است که از پدر بزرگوارشان به او به ارث رسیده است ؛ با توجّه به اینکه حضرت زینب (سلام الله علیها) فرزند امیرالمؤمنین (علیه السّلام) است و علی (علیه السّلام) در نگهداری از حق و حقیقت از سخت‌گیرترین افراد بود و هیچ انعطافی در مقابل ضایع شدن حق از خود نشان نمی‌دادند ، این صفت نیز در زینب (سلام الله علیها) به خوبی مشاهده می‌شد و نمونه‌ی بارز آن همان خطبه‌های کوبنده‌ی ایشان بعد از حادثه‌ی کربلاء بود و در برابر اعلام حق و حقیقت از هیچ کوششی دریغ نکردند.

عضو پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی خاطرنشان کرد : عبارت « الاسلام نبوی الحدوث و حسینی البقاء » به این معناست که پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم)‌ علّت ایجاد سلام و خون سیّد‌الشّهداء و شهدای کربلا ضامن بقای اسلام است و از طرفی ضمیمه‌ی این عامل بقا ، حرکتی است که زینب (سلام الله علیها) از خودشان نشان دادند و نقش حفاظتی را در تبعیّت از برادرشان برای دین اسلام ایفا کردند و او بهترین الگو برای تمام مقاطع زمانی تاریخ ، شخصیّت‌ها و جوامع است .

علّامه فاضل، سیّد نور الدّین جزائرى در کتاب خود می‌نویسد :

در دوران حکومت حضرت على (علیه السّلام) ، حضرت زینب (سلام الله علیها) مجلس درسى در خانه‌ی خود ترتیب داده بود و براى زنان ، قرآن ، تفسیر مى‏کرد . روزى تفسیر آیه‌ی شریفه­ی «کهیعص» ¹ را بیان مى‏کرد که حضرت على (علیه السّلام) وارد شد و به او فرمود : نور چشمم ! شنیدم آیه‌ی شریفه­ی « کهیعص » را تفسیر مى‏کردى ؟ گفت : آرى . فرمود : « این رمزى است براى مصیبتى که بر شما خاندان پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم)‌ وارد مى‏شود . بعد حضرت مصائب را تشریح فرمود و زینب (سلام الله علیها) با صداى بلند گریه کرد » . ²

در فضل و معرفت آن حضرت همین بس که حضرت صادق (علیه السّلام) به رفتار و کردار او در واقعه‌ی عاشورا استدلال کرده است ، چنانکه در کتاب « جواهر الکلام » مرحوم نجفی ، در جواز

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. احمد ، رحمانی همدانی ، همان ، ص 865

2. سید نورالدین ، جزایری ، خصائص الزینبیه ، محقق سید ناصر باقری ، ص 83- 82 ، مسجد جمکران ، چاپ  هفتم ، قم : 1387 .

و عدم جواز دریدن جامه در مرگ پدر و برادر از حضرت صادق (علیه السّلام) روایت شده که  فرمود : در عزاى حسین بن على (علیه السّلام) زنان فاطمى گریبان دریده بر خود سیلى زدند که‏ بر کسى همچون حسین بن على (علیه السّلام) بر صورت­ها نواختن و گریبان­ها چاک زدن جا    دارد . صاحب جواهر در ذیل این حدیث مى‏گوید : مسلّم است که در آن میان دختران و خواهران حضرت (و از جمله زینب) (سلام الله علیها) نیز بوده‏اند . ¹  

در فضل حضرت زینب (سلام الله علیها) همین بس که پس از حادثه­ی عاشورا نیابت خاصّى از طرف امام حسین (علیه السّلام) داشت و مردم در مسائل حلال و حرام به او مراجعه کرده و از او مى‏پرسیدند ، تا اینکه حضرت سجّاد (علیه السّلام) از آن بیماری که به مصلحت الهی به آن مبتلا شده بود بهبودی یافت . ²

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. محمدحسن نجفی ، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلامیه ، محق عباس قوچانی و علی آخوندی ، ج 4 ، ص 307 ، دارالاحیاء الثراث العربیه ، چاپ هفتم ، بیروت ، بی تا .

2. سید نورالدین ، جزایری ، همان ، ص 259 - 257